شبه‌علم یا افسانهٔ آزمایش پنج میمون یا Experiment with five monkeys دلیلی بر تقویت مهارت تفکر انتقادی و نپذیرفتن بدون سند ادعاهای دیگران هست و یکی از دلایل آن است که باید برای هر ادعایی در حوزه علم سند و مدرک قابل‌آزمایش ارائه شود.
احتمالاً تاکنون «آزمایش پنج میمون» را شنیده‌اید. شرح این «آزمایش» در تعداد بی‌شماری کتاب و وب‌سایت و صفحهٔ اجتماعی و غیره آمده است. افراد مختلف نیز از آن انواع و اقسام پندهای اخلاقی گرفته‌اند.
اما این‌یک افسانه و دروغ بزرگ است و تاکنون این آزمایش انجام‌نشده است.
بهتر است ابتدا شرح این «آزمایش» را بخوانیم:
هرزمانی که میمونی برای برداشتن موز بالای نردبان می‌رفت، دانشمندان بر روی سایر میمون‌ها آب سرد می‌پاشیدند و به آن‌ها شوک وارد می‌کردند.
پس از مدتی، هر میمونی که سعی می‌کرد از نردبان بالا برود، میمون‌های دیگر تا می‌توانستند او را کتک می‌زدند و دیگر پس از مدتی دیگر هیچ میمونی علی‌رغم وسوسه‌ای که داشت جرئت بالا رفتن از نردبان را به خود نمی‌داد.
دانشمندان تصمیم می‌گیرند یکی از میمون‌ها را با میمون جدیدی عوض کنند، میمون تازه‌وارد اولین کاری که می‌کند برای به دست آوردن موز می‌خواهد از نردبان بالا برود؛ اما مثل سابق سایر میمون‌ها تا می‌توانستند آن میمون جدید را زیر بار کتک می‌گرفتند. پس از چند بار کتک خوردن، میمون تازه‌وارد یاد می‌گیرد که نبایستی از نردبان بالا برود. هرچند دلیل این ممانعت را کماکان نمی‌داند.
میمون دوم جایگزین می‌شود و همان وضع ادامه می‌یابد، جالب اینجاست میمون اول هم در کتک زدن میمون دوم همکاری می‌کند.
سومین میمون هم جایگزین شد و دوباره همان اتفاق (کتک خوردن) تکرار شد.
میمون چهارم جایگزین می‌شود و همچنان کتک زدن هر میمونی که از نردبان بالا می‌رود ادامه دارد و درنهایت میمون پنجم هم جایگزین می‌شود و کتک زدن و کتک خوردن همچنان ادامه می‌یابد.
حالا آنچه مانده میمون‌های جدیدی هستند که حتی هیچ‌کدامشان دوش آب سرد را هرگز تجربه نکرده‌اند، ولی همچنان هر میمونی که از نردبان بالا می‌رود را کتک می‌زنند.
اگر ممکن بود آزمایش را ادامه دهیم و فرضاً بتوانیم از میمون‌ها سؤال بپرسیم چرا هر میمونی که سمت نردبان می‌رود کتکش می‌زنید، احتمالاً جواب آن‌ها یکی از موارد زیر باشد:
۱. نمی‌دانم! این رسم است. همه این کار را می‌کنند.
۲. من نمی‌دانم! این روش کاری است که در اینجا مرسوم است.
۳. باید به آیین و رسوم احترام بگذاری و تبعیت کنی.
بسیار جالب! اما آیا چنین آزمایشی اصلاً انجام‌شده است؟
خیر. این آزمایش توسط هیچ دانشمندی انجام‌نشده است.
«آزمایش پنج میمون» (five monkeys experiment) فقط یک شایعه است که به‌عنوان علم به خورد مردم داده می‌شود.
داستان از کجا شروع شد؟
به نظر می‌رسد که این داستان از کتاب «رقابت برای آینده» به قلم Gary Hamel و C. K. Prahalad سرچشمه گرفته است. در این کتاب، نویسندگان صرفاً داستان این «آزمایش» را تعریف می‌کنند؛ بدون هیچ‌گونه استنادی به یک پژوهش واقعی یا حتی ذکر نام دانشمندی که آن را انجام داده باشد. آن‌ها صرفاً به عبارت «یکی از دوستان ما یک‌بار تعریف کرد…» اکتفا می‌کنند. همین و همین.
همین کافی بوده تا این به‌اصطلاح «آزمایش علمی» توسط دیگر نویسندگان و مشاورین باور شده و در هزاران کتاب، مطلب، وب‌سایت و غیره تکرار شود. حتی عده‌ای از راویان این داستان، برای آن رفرنس نیز جعل کرده‌اند.
آن‌ها برای اینکه حرفشان بی سند و مدرک به نظر نیاید، نام پژوهشی که توسط دانشمندی به نام G.R. Stephenson بر روی میمون‌های رزوس انجام‌شده را می‌آورند. لینک دریافت مقالهٔ این پژوهش در بخش انتهایی این پست قرارگرفته است.
اما آیا این پژوهش، همان «آزمایش پنج میمون» است؟ به‌هیچ‌وجه.
آیا استفنسون پنج میمون را در اتاقی گذاشت و نردبانی قرارداد تا اگر از آن بالا رفتند تا به موز برسند، بر آن‌ها آب پاشیده شود؟ خیر.
پنج میمونی در کار نبوده، نردبان و موزی در کار نبوده؛ مجازات آب‌پاشی در کار نبوده؛ هدف آزمایش نیز مطالعهٔ رفتار گله‌ای یا تقلید گروهی و سنت‌های نهادینه‌شده و … نبوده؛ چنین نتایج یا تفسیری هم از آزمایش او به دست نیامده است.
فقط کافی است اصل مقاله را نگاهی بی اندازید تا ببینید که این آزمایش هیچ ارتباطی به افسانهٔ «آزمایش پنج میمون» ندارد.
«دانشمندان می‌گویند…»
هرزمانی که مطالبی تحت عنوان «دانشمندان می‌گویند…» و یا «در تحقیقات دانشمندان مشخص شد که…» را شنیدید، می‌بایست بپرسید که کدام دانشمندان و طبق کدام پژوهش و شواهد؟
اگر پژوهشی در کار است، مقاله‌اش در کدام نشریهٔ علمی و در چه زمانی منتشرشده است؟ این سؤالات اهمیت دارند چراکه اگر آن‌ها را نپرسید، به‌راحتی فریب می‌خورید.
برای مثال یکی از وب‌سایت‌هایی که همین شایعهٔ «آزمایش پنج میمون» را با آن رفرنس جعلی منتشر کرده، وب‌سایت «Harvard Business Review» است. کتابی که گفتیم کل این شایعه از آن سرچشمه گرفته نیز توسط انتشارات Harvard Business Review Press منتشرشده بود. بدون این سؤال‌ها و بررسی پژوهش، ممکن بود حتی با جستجو گوگل نیز به‌سادگی فریب نام هاروارد را خورده و این داستان بی‌اساس را به‌عنوان یک آزمایش علمی معتبر باور کنید.
پس بیاید زین پس با تقویت مهارت تفکر انتقادی در دام شیادان و حقه‌بازان شبه‌علمی گرفتار نشویم و دیگران را هم از این مطلب آگاه کنیم.
منابع:
جزییات بیشتر را در اینجا ببینید.
مطلب وب‌سایت Harvard Business Review
لینک دریافت مقالهٔ G.R. Stephenson
همچنین اینجا را ببینید.
