تاریخ کاریز (قنات) در ایران به‌طور مشخص، به دورهٔ ایران باستان و به عصر آهن برمی‌گردد.
در نوشتار پیشین مقدمه‌ای در رابطه با کاریز (قنات) گفته شد، در ادامه بحث به ردپای این اثر شکوهمند مهندسی در تاریخ می‌پردازیم و امید است در نوشتار بعدی بتوان از بعد فنی به بحث چگونگی حفر کاریز یا قنات اشاراتی نمود؛ پس با من همراه بمانید.
پژوهشگران به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از کاریز (قنات) ابتدا در ایران صورت گرفته و در دورهٔ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ۳۴ کشور جهان کاریز (قنات) وجود دارد ولی چهل هزار کاریز (قنات) فعال موجود در ایران چند برابر بیش‌تر از مجموع کاریز (قنات)ها در سایر کشورهای جهان است. مهم‌ترین کاریز (قنات)های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
تمدن پنج‌هزارسالهٔ شهر سوخته و تمدن هگمتانه و وجود کاریز (قنات) در این شهر دلیل روشنی برساخت کاریز (قنات) در دوره‌های پیش از هخامنشی است.
یکی از قدیمی‌ترین اسناد مکتوب شناخته‌شده که در آن به کاریز (قنات) اشاره‌شده، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است که در سده هشتم قبل از میلاد می‌زیسته) علیه امپراتوری اورارتو در سال ۷۱۴ قبل از میلاد مسیح است (محقق فرانسوی گوبلو به کمک یک لوح بزرگ مسی که با خط میخی و به زبان اکدی نوشته‌شده، از آن مطلع شده است. این لوح، اکنون در موزهٔ لودر پاریس موجود است).
سارگون از کوه‌های زاگرس می‌گذرد و به ناحیه‌ای واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند کنونی) در حدود ۶۰ کیلومتری شمال غرب تبریز در شمال دریاچهٔ ارومیه می‌رسد. او متوجه می‌شود که در این ناحیه رود وجود ندارد؛ مع‌هذا ناحیه‌ای است که با آبیاری سبز و خرم شده، اما او از این امر تعجب نمی‌کند برای این‌که او در دشت‌هایی فرمانروایی کرده که چنین فن‌ها یا سامانه‌هایی از حداقل دو هزار سال پیش در آن‌ها معمول بوده است اما آنچه او را شگفت‌زده می‌کند، بی‌اطلاعی از منشأ این آب‌ها بوده است.
به‌طورقطع، سارگون موفق شد که کاریز (قنات) را ببیند؛ اما این کاریز (قنات)ها را چه کسانی ساخته‌اند؟ و چه کسی این فن را به منطقه آورده است؟
به استناد کتیبهٔ سارگون، اورسای اول پادشاه هم‌عصر او بوده که اولین کاریز (قنات) را احداث کرده است؛ بنابراین فرمانروای آشور، رواج این فن را که به گفتهٔ او پدیده‌ای تازه بوده است، به اهالی اورارتو نسبت می‌دهد.
از طرف دیگر در ناحیهٔ دریاچه وان ناظری در آغاز قرن هشتم قبل از میلاد، به وجود ۲۱ رشته کاریز (قنات) اشاره‌کرده است.
در کتابی تحت عنوان «ارمنستان درگذشته و حال» نوشتهٔ لهمان ـ مورخ ۱۹۲۵، آمده است که ابداع کاریز (قنات) به اورارتوها تعلق دارد.
در افسانه‌ها برابر مطالب اوستایی و مطابق شاهنامهٔ فردوسی هوشنگ مخترع کاریز (قنات) بوده است و جم یا جمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است می‌دانیم که شاهان پیشدادی بر اساس داستان‌های شفاهی تا دورهٔ زرتشت ادامه داشتند و این روایت‌ها تا زمان فردوسی در میان مردم نیز نقل می‌شدند.
اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارس‌ها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوه همراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد که از سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد.
هم‌چنین تخت جمشید که داریوش اول آن را در نزدیکی پاسارگاد به وجود آورد و به‌صورت پایتخت هخامنشیان درآمد و شهر راگس یا راجس (ری) در چند کیلومتری شهرری کنونی یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بود.
تمامی این شهرها با استفاده از سیستم کاریز (قنات) توانستد آب خود را تأمین کنند و به حیات خود ادامه دهند زیرا در آن زمان رودها و یا چشمه‌هایی بیش از امروز وجود نداشته است؛ اما به‌هرحال قدیمی‌ترین کاریز (قنات) ثبت‌شده در تاریخ به سه هزار سال پیش (۳۰ قرن قبل)، برمی‌گردد که در آذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است. در پی آن، در دورهٔ داریوش کبیر (۴۸۶-۵۲۱ ق. م) که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می‌رود، کاریز (قنات)های متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفرشده است.
بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجادشده در نواحی جنوبی خلیج‌فارس، خراسان، یزد و کرمان در دورهٔ هخامنشیان ساخته‌شده و قنوات قدیمی قم و بسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دورهٔ صفویه و قاجاریه حفرشده است.
از مطالعهٔ کتب قدیم و آثار باستانی ایران پی می‌بریم که کندن کاریز و تعمیر آن و آبیاری و زراعت کاری مقدس محسوب می‌شده است.
در وندیداد که زرتشتیان آن را کتاب الهی می‌دانند و بعضی نیز آن را دایره‌المعارف فرهنگ باستان محسوب می‌کنند چنین جملاتی وجود دارد: «سوگند یاد می‌کنم به جاری کردن آب‌خنک در خاک خشک (کاریز) و عمارت راه و سوگند یاد می‌کنم به زراعت و کاشتن درخت میوه».
مطالعه علمی و دانشگاهی
آقای گوبلو، دانشمند فرانسوی که حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و درزمینهٔ آب در ایران کارکرده است، این سیستم باستانی دستیابی به آب زیرزمینی را قابل‌مطالعه می‌یابد و بر این اساس وقتی به وطن خود (فرانسه) برمی‌گردد موضوع دکترای خود را کاریز (قنات) انتخاب می‌کند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقیقی، کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان «کاریز (قنات) فنی برای دستیابی به آب در ایران» می‌نویسد.
وی در نوشتهٔ خود ثابت می‌کند که کاریز (قنات) اختراع ایرانیان است و ده‌ها قرن هم قدمت دارد درحالی‌که چینی‌ها فن کاریز (قنات) را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند.
گوبلو در کتاب خود که در سال ۱۹۷۹ انتشاریافته می‌نویسد: «همه‌چیز دال بر آن است که نخستین کاریز (قنات)ها در محدودهٔ فرهنگی ایران ظاهرشده‌اند و انگیزهٔ اصلی از حفر کاریز (قنات)، باور و فرهنگ یکجانشینی و توسعهٔ کشاورزی و آبادی بوده است به‌طوری‌که این صنعت در میان ترک‌های شرقی و اعراب که فرهنگ کوچ‌نشینی داشته‌اند رونق نیافته است».
گوبلو ده‌ها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدن فن کاریز (قنات) از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب و غیره اختصاص داده است اما برای جلوگیری از طولانی شدن مقاله فقط به ذکر نکات زیر که درواقع نتیجه‌گیری کوچکی از نوشته‌های مهم این دانشمند فرانسوی است اکتفا می‌شود.
این دانشمند درنتیجهٔ سال‌ها تحقیق و نیز سفر به کشورهای مختلف و هم‌چنین استفاده از صدها منبع، معتقد است که خاستگاه اصلی کاریز (قنات) ناحیهٔ آذربایجان غربی ایران و ارمنستان فعلی در منطقهٔ معادن سرب این نواحی است و این فن دستیابی به آب زیرزمینی، در محیط فرهنگی ایران در اوایل هزارهٔ اول قبل از میلاد مسیح، اختراع گردید و به‌وسیلهٔ کشاورزان به سرعت در دیگر نقاط فلات ایران و در خارج از آن رواج یافت.
به‌عنوان‌مثال حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان، آموزش فن حفر کاریز (قنات) را به مصر و حدود ۷۵۰ میلادی مسلمانان بنی‌امیه این فن را ازآنجا به اسپانیا منتقل کردند و سپس به مراکش منتقل شد و حدود سال ۱۵۲۰ میلادی به آمریکا به‌ویژه منطقهٔ لس‌آنجلس فعلی، انتقال یافت (به‌موجب بررسی‌ها، آب لس‌آنجلس آمریکا ابتدا به‌وسیلهٔ کاریز (قنات) تأمین می‌شده است) و در سال ۱۵۴۰ میلادی به ناحیهٔ پی‌کارد شیلی منتقل‌شده است.
بررسی‌های گوبلو ثابت می‌کند که سیستم کاریز (قنات) تازه در سال ۱۷۸۰ یعنی در حدود ۲۲۵ سال قبل به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسیده است.
برگی از تاریخ
اصولاً شاهان قاجار به کاریز (قنات) علاقهٔ وافری داشتند و نکتهٔ جالب یکی از ضرب‌المثل‌های معروفی است که به خاطر یک واقعهٔ تاریخی در مورد کاریز (قنات) شکل‌گرفته است. همان ضرب‌المثل قدیم «برای حاجی آب نداره، برای تو که نون داره.» نقل است که حاجی میرزا آغاسی صدراعظم تلاش بسیار نمود تا آب رودخانهٔ کرج را با حفر کاریز (قنات)های متعدد به‌سوی شهر تهران روانه سازد ولی با کارشکنی متمادی افراد معاند این کار به تعویق افتاد.
یک روز حاجی میرزا آغاسی خود تصمیم گرفت بدون تشریفات و به‌تنهایی به سر یکی از کاریز (قنات)ها برود. وقتی به نزد کارگران می‌رسد از کارگر چرخکش می‌پرسد، کاریز (قنات) به آب‌رسیده؟ چرخکش از همه‌جا بی‌خبر باکمال سادگی جواب می‌دهد، آب کجا بود؟ این حاجی آغاسی بی‌خود ما را معطل کرده که برای کبوتران خدا در چاه لانه بسازیم.
حاجی هم از این جواب چرخکش ناراحت شده و جواب می‌دهد بندهٔ خدا، اگر «برای حاجی آب نداره، برای تو که نون داره »! به‌هرحال کاری که حاجی میرزا آغاسی شروع کرده بود توسط رضاشاه پهلوی تکمیل شد و امروز هم آبی که در بلوار کشاورز جریان دارد همان آب کاریز (قنات) از کرج است.
