واژه توسعه پایدار به مفهوم گسترده آن شامل اداره و بهره‌برداری صحیح و کارا از منابع پایه، منابع طبیعی، منابع مالی و نیروی انسانی برای نیل به الگوی مصرف مطلوب همراه با به‌کارگیری امکانات فنی و ساختار تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل‌های امروز و آینده به‌طور مستمر و قابل رضایت می‌شود.
توجه به مسائل زیست‌محیطی در سطح جهان پس از تشدید فعالیت‌های آلوده‌کننده در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی یعنی حدود ۶۵ سال قبل، آغاز گردید. در سال ۱۹۶۸ میلادی مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصمیم به برگزاری اجلاس بین‌المللی محیط‌زیست گرفت و درنتیجه اولین اجلاس جهانی در ژوئن ۱۹۷۲ در استکهلم برگزار شد. حاصل کار اجلاس بیانیه محیط‌زیست انسانی و برنامه عمل شامل ۱۰۶ توصیه‌نامه بود که وابستگی انسان به محیط‌زیست مشکل دهندگی آن را بیان نموده و استفاده منطقی از منابع کاهش آلودگی‌ها، آموزش همگانی، محیط‌زیست، تحقیقات زیست‌محیطی و ایجاد سازمان‌های بین‌المللی زیست‌محیطی را به کشورها توصیه نمود. برنامه محیط‌زیست ملل متحد ایجاد و نام‌گذاری پنجم ژوئن هرسال به‌عنوان روز جهانی محیط‌زیست انجام شد. دستاوردهایی که راهنمای توسعه پایدار هست به شرح زیر هستند:
۱- «بیانیه ریو» یا «منشور زمین» که شامل ۲۷ بند است و اصول اساسی مربوط به حقوق و رفتار کشورها را نسبت به محیط‌زیست و توسعه پایدار را بیان می‌نماید به‌صورت که حیات نسل‌های آتی بشر و سایر موجودات زنده تضمین گردد. «بیانیه ریو» جامع‌تر و فراگیرتر از بیانیه استکهلم و بیانیه محیط انسانی هست.
۲- «کنوانسیون تنوع گونه‌های زیستی» که به تأیید اکثریت کشورهای شرکت‌کننده در اجلاس رسید و هدف آن حفظ گونه‌های متنوع بیولوژیکی در سطح جهان هست.
۳- «کنوانسیون تغییرات آب‌وهوا» که اهداف و برنامه‌های اجرایی برای حفاظت کره زمین در برابر تغییرات آب‌وهوا ازجمله تولید گازهای گلخانه‌ای و کاهش لایه ازن را مطرح نمود. اولین اجلاس کشورهایی که کنوانسیون را به تصویب مراجع قانون‌گذاری در کشورهای خود رسانده بودند در مارس ۱۹۹۵ در برلین تشکیل گردید.
۴- «اصول جنگل» که به لحاظ نداشتن زمینه کافی به‌صورت کنوانسیون مطرح نشد بلکه به‌صورت اصولی برای حفاظت از جنگل‌ها برای موازنه آب‌وهوایی جهان ارائه گردید.
۵- «دستور کار ۲۱» که به مفهوم دستور کار جهان برای قرن ۲۱ هست. عواملی که در دستور کار ۲۱ به‌عنوان عوامل مؤثر در توسعه پایدار مطرح گردید عبارت‌اند از: اصلاح تجارت بین‌المللی مبتنی بر عدم تبعیض، مبارزه با فقر، تغییر الگوی مصرف، برنامهٔ کنترل جمعیت، حمایت از سلامت انسان، تأمین مسکن مناسب برای انسان، تلفیق امور توسعهٔ محیط‌زیست، حفاظت از اتمسفر، بهره‌برداری مناسب از زمین، مبارزه با نابودی جنگل‌ها، کویرزدایی، توسعهٔ کوهستان‌ها، توسعه کشاورزی پایدار، حفظ تنوع گونه‌های زیستی، بیوتکنولوژی پایدار، حفاظت و مدیریت منابع آب، مدیریت مواد شیمیایی سمی، مدیریت ضایعات خطرناک، مدیریت زباله‌های جامد و خطرناک، مدیریت زباله‌های اتمی.
علاوه بر برنامه‌های فنی، تقویت گروه‌های مهم اجتماعی شامل زنان، جوانان، مردم بومی، سازمان‌های غیردولتی، مقامات محلی، کارگران و کشاورزان نیز از اجزای برنامه جامع توسعه پایدار محسوب گردیده و پیشنهادهایی در این زمینه ارائه‌شده است. با توجه به گسترده بودن برنامه‌های محیط‌زیست و توسعه، شیوه‌های اجرایی برای تحقق اهداف پیش‌بینی گردیده است که شامل منابع مالی، مکانیسم‌های انتقال دانش فنی، همکاری‌های علمی برای توسعه پایدار، آموزش عمومی، ظرفیت‌سازی در کشورها، ایجاد نهادهای بین‌المللی، پیش‌بینی ابزار قانونی و توسعه بانک اطلاعاتی زیست‌محیطی هست.
توسعه پایدار که زیربنای فکری برنامه‌های اجلاس زمین بود، گستردگی امور را در سطح ملی بین‌المللی به‌خوبی نشان داد. این گستردگی شامل امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فنّاورانه و نیاز به تعاملات جوامع در سطح ملی بین‌المللی می‌شد.
تفاوت‌های اساسی رشد و توسعه پایدار
|
رشد |
توسعه پایدار |
| حصول رشد اقتصادی به هر قیمت | تلاش برای توسعه همه‌جانبه در همه ابعاد |
| رشد پدیده اقتصادی است و دولت‌ها تعریف‌کننده آن می‌باشند | توسعه پدیده چندبعدی است که مردم تعریف‌کننده آن می‌باشند |
| ایجاد سازمان‌های بزرگ و نیرومند برای رشد با محور بودن دولت | برنامه‌ریزی نهادی با مراکز متعدد، سازمان‌های مردمی، چهارچوب‌های نظارتی |
| اندیشه محوری فزاینده رشد: برنامه‌ریزی | اندیشه محوری فزاینده توسعه: ارزیابی |
| نقش دولت: تولیدکننده اصلی، تهیه‌کننده و نظارت‌کننده اصلی | نقش دولت: ایجاد چهارچوب‌های قانونی، تواناسازی، محول کننده قدرت، مشوق همکاری‌ها، فعالیت‌های مردم و نهادهای مردمی |
| هدف حداکثر سازی سود و کارایی اقتصادی است | هدف پیشرفت انسانی پایدار است |
| پایه اصلی فلسفی فردگرایی است | پایه اصلی فلسفی مسئولیت جمعی است |
| انتخاب فنّاوری بدون توجه به محیط‌زیست و در جهت افزایش کارایی صورت می‌گیرد | انتخاب فنّاوری با توجه به بوم‌شناختی صورت می‌گیرد |
| شاخص موفقیت سودآوری و رشد است | شاخص موفقیت پایداری است |
| به منابع طبیعی به‌عنوان یک عامل تولید نگاه می‌شود | منابع طبیعی بستر حیات و توسعه است |
